Literatury pisane w językach wymarłych określa się wspólnie jako literaturę staroindyjską - należą do niej literatura wedyjska (pisana w języku wedyjskim, wczesnej formie sanskrytu), literatura sanskrycka (pisana w sanskrycie eposów i sanskrycie klasycznym) oraz literatura dźinijska i buddyjska Indii, pisane w sanskrycie, pali i różnych prakrytach.

Literatura wedyjska:

Literatura wedyjska powstawała w języku wedyjskim od połowy II tysiąclecia p.n.e. do II w. p.n.e. Obejmuje hinduistyczne teksty objawione (śruti) - sanhity (Rygweda, Jadźurewda, Samaweda i Atharwaweda), brahmany, upaniszady i aranjaki, oraz korpus powiązanych z nimi tekstów nie uznawanych za objawione, ale ściśle z nimi związanych i mających duże znaczenie religijne. Mahabharatę, Ramajanę i purany wlicza się już przeważnie do klasycznej literatury sanskryckiej, ze względu na odmienności językowe i fabularny charakter. Datowanie tekstów wedyjskich jest bardzo trudne, daty ich powstania mogą się przesuwać nawet o kilka stuleci.

Wedy początkowo nie były spisane, uczono się ich na pamięć – okoliczność ta ma duże znaczenie dla dalszego rozwoju kultury indyjskiej, jako że zaczęto przez to przywiązywać ogromną wagę do dokładności przekazu tekstu, dzięki czemu w kolejnych wiekach mogła się rozwinąć indyjska gramatyka i logika.

Najstarsze teksty, zawarte w Rygwedzie (ऋग्वेद ṛgveda, weda hymnów), to zbiór podzielonych na 10 cykli 1028 hymnów, z których większość to hymny pochwalne na cześć bóstw aryjskich. Rygweda zawiera prócz hymnów pochwalnych na cześć bóstw także hymny o charakterze kosmogonicznym, mity, legendy, zaklęcia, a nawet pierwsze indyjskie utwory literackie o charakterze obyczajowym (Lament gracza). Wiele hymnów Rygwedy ma wysoką wartość literacką.

Późniejsze teksty zawierają przede wszystkim formuły magiczne i liturgiczno-ceremonialne, a ich tekst w większości jest zapożyczony z Rygwedy.

(XIX-wieczny manuskrypt Rygwedy)

Jadźurweda (यजुर्वेद yajurveda, weda formuł ofiarnych), zawierająca także w zmienionej formie znaczną część hymnów Rygwedy, występuje w dwóch wersjach, nazywanych "Jadźuwedą białą" (występującą w dwóch nieco różniących się recenzjach) i "Jadźurewdą czarną" (występującą w czterech nieco różniących się recenzjach) - oba teksty grupują treści niezbędne do przeprowadzania rytuału wedyjskiego, przy czym Jadźurweda czarna zawiera dodatkowy komentarz prozaiczny.

Samaweda (सामवेद sāmaveda, wiedza muzyczna), także zapożyczająca znaczną część tekstu z Rygwedy, również występuje w kilku recenzjach, zawiera przede wszystkim śpiewy liturgiczne.

Atharwaweda (अथर्ववेद atharvaveda, weda zaklęć magicznych), mająca wiele recenzji, z których tylko dwie dochowały się do naszych czasów, zawiera hymny i formuły sakralne oraz zaklęcia ludowe - ma nieco odmienny charakter niż pozostałe sanhity, prawdopodobnie jest nieco późniejsza i przez pewien czas nie była uznawana za część kanonu. Ze względu na ich kompilacyjny charakter wartość literacka młodych sanhit jest mniejsza niż wartość literacka Rygwedy.

Rozwój pozostałych pism wedyjskich był warunkowany potrzebą dokładnej znajomość rytuału i potrzebą nowej interpretacji świata społeczno-kulturowego. Najstarsze z nich to powstałe między X a VII w. p.n.e. brahmany (ब्राह्मण brāhmaṇa), przypisane konkretnym sanhitom i szczegółowo je komentujące, zawierające prócz szczegółowego opisu przebiegu rytuału i jego znaczenia także rozwinięte w kolejnych epokach elementy fabularne. Ważniejsze to np. Aitarejabrahmana (komentarz do Rygwedy) i Śatapathabrahmana (komentarz do białej Jadźurwedy). Krótko po brahmanach powstały wchodzące w skład brahman lub upaniszadów aranjaki (आरण्यक āraṇyaka, "teksty leśne"), o charakterze magicznym, uznawane za niebezpieczne z powodu magicznej mocy i z tego powodu odmawiane tylko w odosobnieniu w lasach.

Szczególnie duże znaczenie dla rozwoju myśli indyjskiej mają upaniszady (उपनिषद् upaniṣad), powstające między VII a IV w. p.n.e., posiadające kontynuacje pisane aż do wieku XVI. Według tradycji jest 108 upaniszadów, z czego ok. 13 pierwotnych (mukhja). Najstarsze to prawdopodobnie Bryhadadaranjaka i Ćhandogja. Upaniszady powstały jako główny przejaw reformy religii aryjskiej w nurcie potrzeby nowego rozumienia świata i wed – dlatego też nazywane są ich "zamknięciem" (wedanta). Kluczowa teza upaniszadów to jedność atmana i Brahmana (atman Brahman). Upaniszady ukształtowały doktrynę maji (złudy) i mukti (wyzwolenia), podstawy teologii hinduistycznej i hinduskiego sposobu życia. Przedstawiły także obraz życia etycznego, ukierunkowany na kontemplację, nie na działanie. Wartość literacka upaniszadów jest bardzo różnorodna, nawet w obrębie pojedynczego utworu - obok miejsc o wysokiej wartości literackiej występują w nich liczne powtórzenia i miejsca pozbawione urozmaicenia stylistycznego.

Intelektualny i praktyczno-życiowy elitaryzm upaniszadów wywołał konieczność powstania tekstów prostszych, bardziej dostępnych dla mas, a jednocześnie odpowiadających na potrzeby organizacji społecznej. Teksty te, dla odróżnienia od objawionych śruti nazywane smryti, to sutry, itihasy (historie) i purany (legendy). Sutry to zwięzłe teksty mające na celu zrozumienie szczegółów rytuału – regulują sposób obchodzenia się z ogniem ofiarnym, obyczaje, prawo i sprawy rodzinne. Istnieje także obszerny korpus tekstów nazywanych wedanga, grupujących wiedzę "teoretyczną", przeciwstawiany naukom stosowanym (upaweda) do których należały: ajurweda (medycyna), dhanurweda (łucznictwo), gandharweda (muzyka) i arthaśastra (rzemiosło, a później polityka). Wedanga składa się z sześciu dziedzin uznawanych za niezbędne do zrozumienia śruti – kalpa, śiksza (fonetyka), wijakarana (gramatyka), nirukta (etymologia), chandas (prozodia) i dźjotisza (astronomia). Teksty Kalpa regulują zasady zachowania w relacji do dharmy – gryhjasutra szczegóły rytuału w odniesieniu do czterech etapów życia, dharmasutra (z których wykształciły się późniejsze kodeksy prawne dharmaśastra) obowiązki władcy i wykaz obowiązków poszczególnych stanów społecznych i grup wiekowych. Istnieją także księgi poświęcone prawu, uznawane często za fundament hinduskiego życia społecznego, a tym samym za najbardziej ostre przejście od braminizmu do hinduizmu – księgi te, zwane dharmaśastra, tradycja przypisuje Manu. Istnieje wiele skrótów, przeróbek i komentarzy do tych tekstów, tekst podstawowy, Manawadharmaśastra powstał między III w. p.n.e. a III w. n.e.

Literatura dźinijska:

Tradycja dźinijska głosi, że nauki Mahawiry były zawarte w 14 "prastarych księgach" (purwa), które uległy później zapomnieniu. Pozostałości tych nauk miał zebrać synod w Pataliputrze w IV w. p.n.e. Ukształtowany później kanon śwetambarów (agama, siddhanta) składa się z 12 tekstów głównych zwanych anga i 34 pobocznych. Digambarowie twierdzą natomiast, że dawny kanon pism zaginął całkowicie i nie uznają kanonu śwetambarów. Posiadają jednak pisma kosmologiczne, filozoficzne, fabularne i rytualne pełniące zastępczą rolę kultową.

(Mahavira )

Do V w. teksty dźinijskie powstawały jedynie w prakrytach. Najstarsze fragmenty tych pism pochodzą z IV w. p.n.e., kanon śwetambarów ostatecznie ukształtował się w V w. na trzecim synodzie w Wallabhi, dwunasta anga, mająca stanowić streszczenie pism purwa, nie zachowała się jednak do naszych czasów. Pisma obu grup mogą być pisane tak wierszem, jak i prozą. Treść pism kanonicznych i różnych komentarzy do nich stanowią kazania Mahawiry i jego przypowieści, np. przypowieść o trzech kupcach oraz pisma medyczne, hagiograficzne, filozoficzne, reguły mnisze itp.

Istnieją także teksty dźinijskie nie stanowiące komentarza do kanonu, głównie utwory dydaktyczne, naukowe, poetyckie, filozoficzne i fabularne - zwłaszcza zbiory bajek (stanowiących pierwowzór wielu bajek persko-arabskich).

Ważniejsi pisarze, którzy byli dźinistami, to:
Wimalasuri (II/III w.), autor adaptacji Ramajany, Rawisena (VII w.), także autor adaptacji Ramajany, oraz autorzy adaptacji Mahabharaty - Dżinasena (VIII w.) i Maladharina (XII/XIII w.). Umaswati (IV/V w.) był autorem Tattvarthasutry, pierwszego znanego traktatu dźinijskiego. Autorem 88 dzieł był Haribhadra (705-775) - jedno z ważniejszych to Szaddarsianasamućciaja, stanowiąca zbiór doksograficzny. Hemaczandra (1089-1172) był autorem eposu Żywoty 63 niezwykłych mężów.

__________________________________________________

wikipedia.pl